باغ خیال- مقبره فردوسی در توس-ضیافت پنجم معماری- Ferdosi Mausoleum in Toos

شهر توس و مقبره فردوسي براي من همواره چيزي فراتر از يك شهر و بنا بوده ا ند. چيزي كه بنای مقبره حکیم توس را براي من خاص مي كند نه معماري بنا , موقعيت اش , پس زمينه ذهني , خاطرات كودكي , يا ديدگاهي كه خواندن شاهكار فردوسی به من مي دهد بلكه كل اين عوامل با هم اند كه همچون زنجیره ای لذت هر بار دیدن اين مجموعه را برايم دو چندان می کنند . تجربه اي كه بيشتر به يك سفر آيينی مي ماند. چون بنا در شهر تابران در 30 كيلومتري شهرمشهد قرار گرفته ديدنش برای ساکنین شهرنوعي ترك شهر و دوري از زندگي روز مره را مي طلبد. شايد اگر اين مقبره داخل شهر بود احساس متفاوتي نسبت به آن مي داشتم. در واقع احساسي كه از بازديد اين مجموعه هر بار به من دست مي دهد نوعي سفر در زمان نيز هست. دیدن شهر توس بيابان خاموش و ديوارخرابه هاي اطرافش كه ا‍ژدهايي خفته را مي مانند به همراه عبور از روي كشف رود اسطوره هاي نه تنها تجربه اي فضايي محسوب مي شوند كه تجربه اي از زمان را نيز نصيبت مي كنند. باره توس هماني است كه به روايت خيام مرغی افسانه ای بر آن نشسته بود و كشف رود نيز همان رودی است كه اخوان تشنه لب خود را بر ساحل خشكش يافته بود.
تا گشودم چشم ديدم تشنه لب بر ساحل خشك كشف رودم ...

به قول تاج نار نعمت ازبکستانی "بی‌شک فردوسی بزرگوار در کرانه‌های پرآب آن هزار بار قدم زده است، وگرنه جنگ سام و اژدهای وحشتبار و کشته شدن اژدها توسط این نیای رستم دستان را به شکل ذیل به قلم نمی‌داد":

کشف رود پرخون و زرداب شد

زمین جای آرامش و خواب شد

هر چه بيشتر تاريخ تابران (نام قدیم آنچه امروز توس نامیده می شود) ‌و يا شاهنامه را بداني نگاهت به اين شهر, مقبره حكيم توس و كليه اجزا و اشيايي كه اين مجموعه را آفريده اند عميق تر مي شود. چيزهايي در اين كلوخها و تپه ماهورها كهندژ و دروازه ها سنگها و سفالينه ها گون ها و سپيدارها خواهي ديد كه قبلا مكتوم بودند. دانشي كه سخن گفتن با این اجزا و فهميدن زبانشان را ارزانيت مي كند. از روي كشف رود كه مي گذري جاده اي آسفالته مستقيم تو را به باغ مقبره حكيم توس راهنمايي ميكند اما طي اين مسير با پاي پياده اين فرصت را به آدم مي دهد تا بناي ديگري را نيز در طول مسیر تجربه کند.



هارونيه بنايي است كه اگر چه براي مسافر توس فرعي محسوب مي شود اما ديدن اين بناي دوره سلجوقي یا ایلخانی با احجام ستبر و تناسبات محكم و شسته رفته اش ياد آور شكوه خراسان و تابران و سربداران دلیر است.اگر چه عامه انرا زندان هارون مي دانند اما بنا بيشتر به يك خانقاه یا مدرسه مي ماند. به این زندان که قدم مي گذاري رقص آجر, سايه روشن ها, چشم انداز بيابان نيمه پيداي ميان مشبكها وزوزه باد مفاهیم ايوان- درون-آفتاب و زمان را تمام و كمال به تو مي آموزند. اين بنا سترگي و حماسه هاي تاريخ خراسان را در سينه دارد. "خراسان" , وا‍ژه اي كه براي من هنوزهم غريب و مرموز است. وا‍ژه اي كه همواره با آفتاب دم غروب , خشت ها و قلعه ها , گنبد ها و پاستونها, سايه روشنها, ستبري و مربع, قدمت و اصالت عجين است.

مقبره امیراسماعیل سامانی
كشف پايستونهايي ستبر در اطراف بنا اخیرا فرضيه وجود مسجدي در كنار اين بنا را دو چندان كرده است. بيخود نيست هر بار كه من درون اين بنا مي شوم در و ديوار اين بنا نداي تاريخي ابو سعيد ابي الخير را در گوشم نجوا می کنند وقتي كه بدون خواندن خطبه اش مسجد را ترك كرد چرا كه ناشناسي كه از مردم خواسته بود براي يهتر شنيدن سخنانش "يك قدم جلوتر بيايند" در واقع كل پيام او را در اين جمله تمام و كمال بجا آورده بود.
اما بناي مقبره حكيم توس

براي من مهم نيست كه طراح اين ساختمان آندره گدار بوده یا لرزاده. هوشنگ سيحون آنرا بازسازي كرده يا نكرده. شبيه مقبره كوروش كبير هست يا نيست. ستونهاي روي نماي بيروني از تخت جمشيد اقتباس شده یا نه. آنچه براي من اين بنا را ويژه مي كند شايد تجربه اي باشد كه از كودكي هر بار كه با برادرها و خواهرهايم به ديدنش مي رفتيم در ذهنم نقش بسته. تجربه طواف دور بنا براي كشف تمام كنجها و دهليزهايش

تجربه سرازير شدن به سردابه اي مرموز و نگاههاي كودكي كنجكاو به سيمرغ گچين و پيكان دو شاخه "فريدون صديقي" كه اسمش را تا هفته پيش هم نمي دانستم. احجامي كه در خيال آن كودك كنجكاو زنده بودند. درست مثل آن مينياتور زال و سيمرغي كه در كتاب هنر ديده بود جايي كه زال تنها برفراز كوهي با جوجه سيمرغها نشسته بود وبه آدمهاي انگشت به دهان آن پايين زبان درازي مي كرد يا شايد تجسم آنچه در كتاب امير ارسلان گنجه مادربزرگش ديده بود از الهاك ديو تا فولاد زره كه گاه به خوابش هم مي آمدند.

اينجا روايت و بنا يكي مي شوند. روايت را نمي توان از آخر به اول شنيد. لذا گردش درون بنا نيز آيين خاص خودش را دارد و اينجاست كه ديوار حتي با عامي ترين افراد اين جامعه وارد صحبت مي شود يا اگر كودكي زبانش را نفهميد بزرگترها واسط مي شوند .در مركز بنا آنكه به تمام اين سفر شهر و بنا معني مي دهد خفته است. راوي تمام اين روايتها. هر چند هيچ تصوري از فردوسي ندارم اما آرزو مي كنم هماني باشد كه صديقي تجسم كرده. نه بي شك دهقان توس همين شكلي بوده با همان شال و محاسن و ابروان در هم رفته. با همان صلابت و استواري در حاليكه شاهنامه اش را زير بغل زده.

اين مقبره فرهنگي با موزه ها يك تفاوت مهم دارد. موزه اي است كه بينندگانش نه آدمهاي عصا قورت داده كه آدمهايي معمولي اند. خانواده هايي با بچه هاي قد و نيم قد و شلوغ كه از ديدن آن گچبريها و موجودات عجيب و غريب هيجان زده اند - روي سنگفرش سرد كف بنا سر مي خوردند يا دراز مي كشند. در مرکز بنا کنار قبر که بنشینی تازه بلندای سقف و تهی بزرگ درون این حجم به ظاهر صلب را حس می کنی. با کورسوی نوری که سقف را مرموز تر و می کند. از اين اقليم كه بر مي آيي نوبت گشت و گذار در باغ است. با رزهای زرد و سرخ و درختان سپيدار و فواره هاي بازيگوش اش.انعكاس اين حجم سفيد افسانه اي با پله ها و سكوهايي كه آنرا صميمي تر و قابل لمس تر مي كنند در آبنماي مقابلش هر مسافري را وسوسه مي كند تا عكسي به يادگار با حكيم توس بگيرد. اين رابطه بنا و باني بنا در معماري مقبره اي قابل توجه است. مثل رابطه اي كه زائران امام رضا با گنبد زرين حرمش برقرار مي كنند. بنا تجسم و نماينده اي آن شخصيت مي شود مثل موجودي زنده و هميشه حاضر.

اين پرت افتادگي بنای مقبره و غربتش- ورودی دويست توماني به باغ- كولي هاي دوره گردي كه جلوي در باغ به اميد چند ده توماني دو تار مي زنند - چقدر خوب گوياي غربت دو بزرگواري است كه زیر خاك اين شهر خفته اند. اخوان و نیای راستینش فردوسی توسی.

پی نوشت:
درک تجربي فضا (معماري و شهر) متعلق به حوزه ایست كه نيازمند تحقيق و توسعه فراوان است. اين کاستی بويژه در حوزه مطالعات شهري بیشتر احساس می شود . به عنوان مثال در دروس شهري دانشگاههاي كشور تئوري لينچ و خوانايي شهر به مراتب مورد توجه بيشتري قرار گرفته تا تئوري هاي رلف و جكسون و امثالهم. حال آنكه تئوري لينچ تجربه شهر را صرفا به ابعاد بصري ونقشه هاي ذهني و آنچه سيماي شهر اطلاق مي شود تقليل مي دهد و از بازخواني تمام و کمال معني و مفاهيمي كه افراد به فضا نسبت می دهند و بخصوص احساس و تجربيات شخصيشان نسبت به فضاي شهري عاجز است.

"والمسلي" با ذكر چنين کاستی هایی در تئوريهاي شهري رويكردي را تحت عنوان كلي اومانيسم ( humanism) در علوم اجتماعي معرفي مي كند كه تا حدي مي تواند نقش تكميل كننده تئوريهاي بيشتر عيني را ایفا کند. اين رويكرد كه خود شامل زيرشاخه هاي مختلفی است داراي ويژگيهاي زير می باشد:
1- انسان محور است Anthropocentric
2- همه جانبه نگر است Holistic
3- متكي بر ادراك ميان-فاعلي است Intersubjectivity
رويكرد humanism را مي توان به سه زيرشاخه فلسفي ديگر تقسيم كرد: پديدارشناسي اگزيستانسياليسم و ايده آليسم
1-پديدارشناسي خود در كلام متفكران مختلفي قابل پيگيري است از مفهوم سكونت و باشيدن در تفكرات هايدگر گرفته تا مفهوم Genious Loci يا حس مكان در نوشته هاي نوربرگ شولتز تا نوشته هاي شوتز و رلف و و حتي مفهوم فضاي زيست شده در سه گانه لفبوره.
به اعتقاد والمسلي يك محقق پديدارشناس همانقدر كه به اشيائ به ديد آمده توجه مي كند بايد با تاكيد بر آگاهي consiousness كه جهان از طريق آن به ادراك در مي آيد توجه کافی به چشمي كه آن اشيا را مي بيند نيز مبذول دارد.

2-اگزيستانسيالسم در خيلي زمينه ها شبيه پديدار شناسي است زيرا كه در جستجوي تعریف رابطه بين هستي (وجود- واقعيت-شرايط مادي) از يكسو و آگاهي (ذهن-ايده-تصوير) از سوي ديگر است. يا اين حال اگزيستانساليسم توجه ويژه اي به تمايل متناقض افراد در تعلق و در عين حال بیگانگی نسبت به فضا نشان مي دهد. به عبارتي فرد خود را از محيط اطرافش جدا كرده و نسبت به آن بيگانه مي شود و سپس با توسعه روابطش با محيط در صدد غلبه بر اين جدايي بر مي آيد. متاسفانه چون ايده محوري اگزيستانسياليسم بر اين اساس استوار است كه واقعيت و هستي تنها مي تواند از طريق زيستن تجربه شوند و نمي توانند موضوع تفكر قرار گيرند تاثیر اين رويكرد بر مطالعات شهري نيز ناچيز بوده است.

3-ايده آليسم زيرشاخه ديگري از رويكرد humanism است كه معتقد است ساز و كار ذهن پايه و اساس دانش بشر است و بنابراين جهان تنها غيرمستقيم و بواسطه ايده ها قابل شناسايي است. در نتيجه جهان واقعي كه بخواهد مستقل از ذهن به شناخت ما در آيد وجود ندارد.
فلسفه اومانيسم humanism تا بحال تاثير كمي بر علوم اجتماعي كه دغدغه خاصی نسبت به مطالعات شهرنشيني دارد گذاشته است. از جمله علل اين امر مي توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1- زبان گاها مغلق و پيچيده اين فلسفه ها
2- دغدغه اين فلسفه ها بيشتر ساز و كار ذهني مردم را در بر مي گيرد تا شرايط فيزيكي را (كجا زندگي مي كنند؟ – به چه طبقه اجتماعي تعلق دارند؟ , ....)
3- عموميت بخشيدن يك مفهوم بر اساس يك مورد خاص در اين رويكرد دشوار است چرا كه برداشت ذهني افراد تحت تاثير عوامل مختلفي قرار دارد كه گاه به عنوان مثال منجر به يافته هاي كاملا متفاوت و به اصطلاح idiosyncratic مي شود و يا ارائه نهايي يافته هاي محقق چيزي فراي توصيف دوباره واقعيت ها نيست.

Walmsley, D.J (1988). Urban living:the individual in the city, New York, Longman scientific & technical.